Columns: controversieel en confronterend

Iedere zichzelf respecterende krant of tijdschrift heeft minimaal één columnist. Bij PEN hebben we er meer, onder andere Herman, Bert, Hans, Aphrodite en natuurlijk ikzelf. Het schrijven van een column kan tricky zijn, want voor je het weet heb je iemand op je nek, die in woede is ontstoken over je mening of je karikaturisering in je column. Dat overkwam enkele columnisten, zoals u verderop kunt lezen. Wat is een column eigenlijk? Het Handboek Journalistiek en het Trouw Stijlboek, aangevuld met wat ik van een bevriende communicatiedeskundige hoorde, zeggen hierover het volgende.
De column is een zeer persoonlijke ontboezeming, een argumentatieve tekst met een duidelijk en prikkelend standpunt met als doel de lezer te prikkelen, aan het denken te zetten. Een columnist mag dan ook gerust gehaat worden door een deel van de lezers. Geen enkele reactie? Jammer, maar wel een duidelijk signaal. Woedende lezers aan de telefoon, scheldkanonnades per e-mail, een door de post bezorgde drol in een schoenendoos? Dat lijkt de goede kant op te gaan!

Columnisten zeggen wat eigenlijk niet gezegd mag worden, en zeker niet op die manier. Columns zijn vrijplaatsen om:

– Te kritiseren en te snieren.- Personen op de hak te nemen.- Mensen te onteren en ambten te ontluisteren.- Misstanden aan de kaak te stellen.- Een idee tot de grond af te branden.- Ballonnen door te prikken.- Ervaringen van zichzelf of anderen te noteren.- Strikt persoonlijke en trefzekere waarnemingen te doen.- Te onthutsen, te ontroeren, zaken naar zijn hand te zetten, mensen op de hak te nemen, te overrompelen, verbazen, de lezers in woede te doen ontsteken, schrik aan te jagen.

Om zijn doel te bereiken haalt de columnist literaire technieken uit de kast. Hij mag, tot een bepaalde grens:
– Overdrijven.- Absurde redeneringen toepassen.- Drogredenen toepassen.- Feiten verdraaien, misstanden verzinnen, de tegenstander belachelijk maken en wandaden in de schoenen schuiven, krankzinnige wendingen in een redenering toepassen.- Een geheel eigen (vaak verouderd) taalgebruik toepassen.

Hoever kan een columnist gaan? Erg ver. Zolang je maar geen minister met Hitler vergelijkt (de tweede wereldoorlog en joden zijn taboe), zal een rechter je vrij spreken. ‘De behandeling van een onderwerp in een column rechtvaardigt een simplificerende benadering’ aldus de rechter. Daarom zijn ‘krachtdadig woordgebruik’ en ‘sterke overdrijving toegestaan’. De column is immers een vrijplaats, en zowel de auteur als de lezer weten dat. Het vrijplaatsprincipe gaat zelfs zo ver dat een hoofdredacteur die ingrijpt in de inhoud, zelf in zijn hemd staat, want dat mag niet. Wanneer columnisten worden aangevallen, verdedigen ze zich altijd met het zogenaamde ‘literaire argument’. De vermeende beledigingen zijn geen ‘echte’ beledigingen. De literaire vorm (satire) wordt dan als alibi gebruikt (daarom mocht Reve God voorstellen als een ezel, waarmee hij de seksuele daad zou verrichten.).

Voorwaarden waaraan de column moet voldoen:

– Hij moet kort zijn, maximaal een krantenkolom in lengte.- Hij moet goed en prikkelend geschreven zijn.- De zinnen moeten allemaal iets betekenen en bijdragen aan het argumentatieve karakter van de column.- De stijl van de columnist moet erin te herkennen zijn.- Hij geeft altijd een mening die op een oorspronkelijke manier verpakt is.- Hij bevat nieuws, althans iets nieuws. Een feit dat de schrijver heeft opgediept, een mening of benadering die oorspronkelijk is, een waarneming vanuit een onverwachte hoek.- Hij heeft een polemisch karakter. Er mag worden gescholden, kan iemand te lijf worden gegaan, wordt kabaal gemaakt. Maar pas op voor zinloze en door niemand serieus genomen woede. Beter iets bizars verzinnen.

Na het bovenstaande gelezen te hebben, dacht ik: joepie, nu ga ik pas echt los. Zolang ik oorlog en racisme maar vermijdt, kan alles. Maar ja, toen kreeg ik onderstaand stuk onder ogen. Er zijn toch nog een paar taboe´s. Columnist Luuk Koelman heeft zijn column over mevrouw D. moeten verwijderen. Ik citeer uit het stuk dat hierover op Webwereld stond.

Columnist moet (…)-column verwijderen

Zaterdag 15 november 2003, 04:25 – Luuk Koelman moet de column over G.D. van zijn site verwijderen. Hij hoeft geen geld aan D. te betalen. Door Maarten Reijnders.

Dat heeft de voorzieningenrechter in Breda vrijdag bepaald in een kort geding dat was aangespannen door G.D.. D. had geëist dat Koelman de column ‘Menselijk schild in Ramallah’ van zijn site zou verwijderen.
De columnist overweegt in hoger beroep te gaan. "Mijn column is niets meer dan een spotprent in woorden. Jammer dat mevrouw D. niet hetzelfde gevoel voor humor heeft als het koninklijk huis", aldus Koelman in een reactie.
Volgens D. overschreed Koelman met zijn tekst ‘de grenzen van het betamelijke’. In de column wordt D. – in haar eigen woorden – ‘op een denigrerende en seksistische wijze geportretteerd als groupie van Y.A. die met hem intiem contact zoekt’.

Het was met name een bepaalde passage die de voorzieningenrechter in het verkeerde keelgat schoot. De seksuele vergelijking tussen D. en een Israëlische vergeldingsaanval op Y.A. is volgens de rechter ‘buiten proportioneel en objectief beledigend’. Volgens de rechter is ‘de vrijheid van meningsuiting ook in een column gebonden aan grenzen’. "Bepaalde aspecten mogen wel worden uitvergroot in een column, maar moeten wel steun vinden in het beschikbare feitenmateriaal."
Daar zou in de column van Koelman geen sprake van zijn, omdat ‘de eventuele bewondering van D. voor Y.A. en haar verkondiging dat zij bereid is te fungeren als menselijk schild voor deze leider, overduidelijk betrekking hebben op de kwestie en niet op de persoon A.’, aldus de voorzieningenrechter.

De Raad voor de Journalistiek heeft ook een mening over columns, zoals hieronder te lezen.

Over de grenzen van de column Raad van de Journalistiek(uit een uitspraak van de Raad voor de Journalistiek, 2002/27)

In eerdere uitspraken heeft de Raad te kennen gegeven dat aan columnisten een grote vrijheid toekomt om hun persoonlijke mening te geven over gebeurtenissen of personen, waarbij stijlmiddelen als overdrijven, chargeren en bewust eenzijdig belichten geoorloofd zijn, zij zich stellig mogen uitdrukken en desgewenst scheldwoorden mogen bezigen. De column is een journalistiek genre waar meer mag dan in andere journalistieke genres. Dat is op zichzelf waardevol. Maar ook de vrijheid van de columnist kent haar grenzen. Enerzijds worden die bepaald door de wet, zodat bijvoorbeeld het oproepen tot rassendiscriminatie en vreemdelingenhaat ontoelaatbaar is.

Ook in onze regio is de column onderwerp van gesprek. In het Stadsblad van 12 oktober 2005 schrijft het Stadshaantje over het fenomeen columns. Haantje verwijst hierbij naar een artikel in de Volkskrant van 8 oktober 2005 met de naam ´Kritiek mag, de columnist mag nog meer´ over de columnist en het wezen van de column. In het artikel in de Volkskrant was de aanleiding het verhaal van een Marokkaanse columniste die niet meer durfde te schrijven omdat ze meermalen bedreigd was. Ik begreep precies wat ze bedoelde. Ik citeer het Stadshaantje:´Het blijkt dat veel mensen niet goed raad weten met columns. Zo vragen ze zich af of een columnist een karikatuur mag maken van een gebeurtenis of een persoon, en die dan als de waarheid mag verkopen. Ook willen ze weten of de columnist onwelgevallige meningen mag publiceren (…).In beide gevallen is het antwoord van De Ombudsman een volmondig ´ja´. In een column draait het er juist om een eigengereide opvatting, om een bijzondere invalhoek of een andere onverwachte kijk op de werkelijkheid.´

Ik ben Haantje dan ook zeer dankbaar voor deze onthullende column, Ombudsman voor het verhelderende artikel en Taal-to-taal te Maarssen voor alle achtergrondinformatie. Allemaal hebben jullie hierbij een stevige pakkerd van me tegoed.Dus, collega-schrijvers van columns, houd je niet in en ga er tegen aan. Zolang het maar ergens over gaat, min of meer gestoeld is op feitelijkheden en je racisme, enge oorlogsvergelijkingen en te grove seks vermijdt, mag je personen karikaturiseren, schelden, ambten ontluisteren en lezers in woede doen ontsteken. Dus, geachte lezer, maak de borst maar nat, ´here we come…´. Gehaat worden door de lezers en een drol in een schoenendoos, nemen we hierbij voor lief.